पछिल्लो दशकमा सामाजिक सञ्जालको तीव्र विस्तारसँगै नेपालको राजनीतिमा भावनात्मक (इमोशनल) म्यानुपुलेशन र ब्रेन–वासको प्रभाव झन् गहिरिँदै गएको छ। सुरुमा विचार आदान–प्रदानको साधनका रूपमा प्रयोग भएको फेसबुक, ट्विटर, टिकटक जस्ता प्लेटफर्म अहिले योजनाबद्धरूपमा जनमतलाई मोड्ने शक्तिशाली औजार बन्दै गएका छन्।
सामाजिक सञ्जालको पहुँचले नागरिकलाई राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक विषयमा सूचना छिटो प्राप्त गर्ने अवसर दिएको छ। तर यसको साथसाथै, योजना अनुसारको प्रचार र झुटो सूचना फैलाउने प्रवृत्ति पनि बढेको छ। बारम्बार एउटै सन्देश दोहोर्याइन्छ, त्यस्तो प्रचार देख्दा मानिसको मनमा भावनात्मक प्रतिक्रिया बलियो हुन्छ, र विवेक वा तर्कलाई पछाडि धकेल्छ।
दोहोरिने झुटको शक्ति
“सय चोटि झुट कुरा दोहोर्याइयो भने सत्य बन्छ” भन्ने उखानले यथार्थमा डिजिटल युगमा विशेष अर्थ पाएको छ। बारम्बार एउटै कुरा पढ्दा–सुन्दा वा सुन्दा त्यसलाई सत्यजस्तो अनुभव गर्न थालिन्छ। सोशल मिडियाको एल्गोरिदमले यस्तै सामग्रीलाई लगातार देखाउने भएकाले झुटलाई पुष्टि गर्न सजिलो वातावरण मिल्छ।
यो प्रभाव सामान्य नागरिकको व्यवहार, सामाजिक धारणा र राजनीतिक निर्णयमा पनि देखिन्छ। जब कुनै विचार बारम्बार दोहोरिन्छ, मानिसले विवेक प्रयोग गर्न छोड्छ र भावनाले निर्णय गर्न थाल्छ। यसरी दिमागमा स्थापित मानसिक ढाँचा लामो समयसम्म रहिरहन्छ, जसलाई ब्रेन–वास भन्न सकिन्छ।
प्रारम्भिक संकेत
भूकम्पपछि सामाजिक सञ्जालमा सूचना आदान–प्रदानको लहर देखियो। प्रारम्भमा यो सकारात्मक थियो—उद्धार र राहतका काममा सहयोग पुर्याउने, जनतालाई सञ्चालन र सुरक्षा जानकारी दिने। तर केही समूहहरूले यसलाई भावनात्मक म्यानुपुलेशनको उपकरण बनाउने प्रयास थाले।
त्यस्तो प्रवृत्तिले गर्दा युवापुस्तालाई विवेकपूर्ण बहसको सट्टा भावनाले चल्ने दृष्टिकोणमा तान्यो। बारम्बार दोहोरिने नकारात्मक सन्देशले चेतनशील नागरिकलाई पनि प्रभावित पार्न थाल्यो।
निरन्तर दोहोरिने प्रचारको असर
सोशल मिडियामा भिडियो, र्याप, मेमे, छोटा क्लिप, पोस्ट र कमेन्टहरूको माध्यमबाट युवाहरूलाई आकर्षित गर्न सजिलो भयो। स्वतन्त्रताको नाममा “सबै नेता भ्रष्ट छन्, राजनीति नै बिग्रिएको छ” भन्ने संदेश बारम्बार देख्दा युवाहरूमा निराशा र असन्तोष उत्पन्न भयो।
यस्तै वातावरणले केही नयाँ दल वा स्वतन्त्र उम्मेदवारलाई चमत्कारी उद्धारकर्ता जस्तो देखाउने काम गर्यो। डिजिटल प्लेटफर्ममार्फत गरिएको भावनात्मक म्यानुपुलेशनको भूमिका यहाँ पनि स्पष्ट देखियो।
जातीय र क्षेत्रीय संवेदनशीलतामा खेल
सामाजिक सञ्जालको पहुँच प्रयोग गर्दै कतिपय समूहले जातीय, क्षेत्रीय वा पहिचान सम्बन्धी संवेदनशील विषयलाई अत्यधिक उचाल्ने प्रयास गरे। यस्ता सामग्रीले समाजमा अविश्वास र तनाव बढायो। डिजिटल प्लेटफर्ममा फैलिएको भाषण, फोटो र मेमहरूले वास्तविक बहसको ठाउँ कम गर्यो।
अन्तर्राष्ट्रिय भूमिबाट समेत विभिन्न व्यक्तिहरूले यस्तै सामग्री प्रचार गरे, जसले प्रभाव अझ बढायो। यस्ता प्रवृत्तिले लोकतान्त्रिक बहसलाई कमजोर पार्ने, समाजमा अविश्वास र द्वन्द्व उत्पन्न गर्ने र युवा मानसिकतामा नकारात्मक प्रभाव पार्ने जोखिम बढायो।
भदौ २३–२४ का आन्दोलन: भावनात्मक म्यानुपुलेशनको चरम रुप
२०८२ भदौ २३–२४ का आन्दोलन डिजिटल प्रचार र भावनात्मक म्यानुपुलेशनको चरम उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ। लामो समयको दोहोरिने नकारात्मक प्रचारले धेरै युवालाई मानसिक रूपमा ब्रेन–वास गरेको थियो। यस कारण उनीहरू सजिलै भावनात्मक रूपमा म्यानुपुलेट भए र सडकमा उत्रिए। ७४ जनाको ज्यान गयो,सिंहदरबार,सर्बोच्च अदालत,संसद भवन,कयौं सरकारी सम्पति अनि हजारौं नेता कार्यकर्ता,ब्यापारी,पत्रकारसम्मका घर जले। यो अनुभवले देखाउँछ कि डिजिटल प्रचारले मानिसको तर्क र विवेकलाई कमजोर पार्दा, भीडले अनियन्त्रित रूपमा हिंस्रक गतिविधिमा तान्न सक्छ। यसले देखायो कि डिजिटल प्रचार र म्यानुपुलेशनले समाजमा कस्तो ठूलो अस्थिरता ल्याउन सक्छ।
“उद्धारकर्ता”को मिथक
त्यही असन्तोषको लहरमा केही नयाँ राजनीतिक पात्रलाई “उद्धारकर्ता” जस्तो प्रस्तुत गरियो। वास्तविक क्षमता भन्दा बढी जनताको असन्तोष र अपूरा सपना प्रयोग गरेर निर्माण गरिएको छवि बारम्बार प्रचार भयो। लगातार दोहोरिने डिजिटल सामग्री—भिडियो, मेमे, क्लिप—ले मानिसलाई तर्कभन्दा बढी भावनाबाट आकर्षित गर्यो।
दीर्घकालीन असर
सोशल मिडियामार्फत हुने म्यानुपुलेशनको असर तत्कालको राजनीतिक उतारचढावमा मात्र सीमित हुँदैन। दीर्घकालमा यसले संस्थागत लोकतन्त्र र विवेकपूर्ण बहसको संस्कृतिमा असर पुर्याउँछ।
विशेष गरी युवापुस्तामा लगातार नकारात्मक सन्देश फैलिँदा, उनीहरूमा “सबै खराब छन्, सबै कुरा भत्काउनुपर्छ” भन्ने सोच बस्छ। सुधारका वास्तविक उपाय खोज्नेभन्दा छोटो समयको क्रान्ति र उत्तेजनामा रमाउने बानी उत्पन्न हुन्छ।
सम्भावित खतरा
यदि यस्तै प्रवृत्ति रोकिएन भने भविष्यमा कुनै पनि आन्दोलन असाध्यै हिंस्रक बन्न सक्छ। सरकारी संरचना, सामाजिक अमनचयन र आर्थिक गतिविधिमा गहिरो असर पर्न सक्छ। यो डिजिटल युगमा सही सूचना र विवेकपूर्ण बहसको कमीले समाजमा विश्वासघात र अस्थिरता निम्त्याउन सक्छ।
समाधानका बाटा
१)मिडिया साक्षरता: विद्यालयदेखि उच्च शिक्षा र समुदाय स्तरमा डिजिटल साक्षरता कार्यक्रम बलियो बनाउने।
२)तथ्य जाँचको अभ्यास: समाचार वा पोस्ट देख्दा प्रमाणित स्रोतबाट तथ्य जाँच्ने बानी बसाल्ने।
३)स्वतन्त्र बहसलाई प्रोत्साहन: असहमति स्वीकार गर्ने र विवेकपूर्ण संवादलाई बलियो पार्ने वातावरण बनाउने।
४)पारदर्शिता र जवाफदेहिता: राजनीतिक दल र सरकारी निकायले नीति र कार्यशैलीमा पारदर्शिता बढाउँदा भावनात्मक प्रचारको ठाउँ घट्छ।
५)सामाजिक दायित्व: नागरिक समाज र सञ्चार माध्यमले मात्र समस्या देखाउने होइन, समाधान देखाउने जिम्मेवारी लिनुपर्छ।
६)डिजिटल कम्पनीहरूको जिम्मेवारी: गलत सूचना फैलाउने खातामाथि कडा कदम चाल्न र पारदर्शी एल्गोरिदम नीति अपनाउन दबाब दिन आवश्यक छ।
सामाजिक सञ्जाल लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई सुदृढ बनाउन शक्तिशाली माध्यम हो। तर नियन्त्रित नभएर भावनात्मक म्यानुपुलेशन र ब्रेन–वासको उपकरणमा रूपान्तरण भएमा यसले समाजलाई अस्थिर पार्न सक्छ।
नेपालको लोकतन्त्रलाई दीर्घकालसम्म स्थिर राख्न, नागरिक सचेतना र आलोचनात्मक सोचलाई बलियो बनाउने समय यही हो। डिजिटल युगको शक्तिलाई गलत हातले प्रयोग गर्दा कुनै पनि समाज अस्थिर, विभाजित र अविश्वसनीय बन्न सक्छ।
Facebook Comments